Tak powstał Izrael. Historia państwa położonego na ziemiach Palestyny

Historia Izraela formalnie zaczyna się 14 maja 1948 r. Wtedy też, po uprzednim planie podziału Palestyny przez ONZ w 1947 roku, doszło do proklamacji niepodległości Izraela przez Davida Ben-Guriona – pierwszego premiera. Syjonistyczne aspiracje utworzenia narodowego domu dla Żydów sięgają jednak końca XIX wieku.

Oto, jak powstał Izrael – kluczowe fakty:

• Początki ruchu syjonistycznego, zmierzającego do utworzenia „domu dla Żydów”, sięgają końca XIX wieku.
• Deklaracja Balfoura z 1917 roku wyraziła brytyjskie poparcie dla jego utworzenia na terenie Palestyny.
• Mandat Brytyjski nad Palestyną w latach 1920–1948 umożliwił masową imigrację żydowską, zwiększając populację Żydów z 11% w 1922 roku do 30% w 1939 roku.
• Holokaust przyspieszył międzynarodowe poparcie dla utworzenia państwa żydowskiego jako schronienia dla ocalałych.
• Rezolucja 181 ONZ z 29 listopada 1947 roku zaproponowała podział Palestyny na państwa żydowskie i arabskie.
• Wojna domowa w Palestynie (1947–1948) eskalowała napięcia, prowadząc do zdobycia kluczowych miast przez żydowskie siły i pierwszego eksodusu Palestyńczyków.
• Proklamacja niepodległości Izraela 14 maja 1948 roku przez Davida Ben-Guriona w Tel Awiwie formalnie utworzyła państwo, uznane przez USA i ZSRR.
• Wojna arabsko-izraelska (1948–1949) umożliwiła Izraelowi przejęcie 78% terytorium Mandatu Palestyny i wypędzenie blisko 750 tysięcy Palestyńczyków.
• Masowa imigracja żydowska w latach 1948–1951, obejmująca ponad 700 000 osób, podwoiła populację Izraela, konsolidując jego demografię i zwiększając napięcie na Bliskim Wschodzie, trwające do dziś.

1. Początki syjonizmu (lata 90. XIX wieku): Wizja Theodora Herzla

Pod koniec XIX wieku, w obliczu narastającego antysemityzmu w Europie, narodził się ruch syjonistyczny, który dał początek dążeniom do utworzenia państwa żydowskiego. Kluczową postacią był Theodor Herzl, wiedeński dziennikarz i pisarz żydowskiego pochodzenia, który w odpowiedzi na prześladowania Żydów, szczególnie w Europie Wschodniej i Zachodniej, sformułował ideę politycznego syjonizmu.

W 1896 roku Herzl opublikował książkę Der Judenstaat (Państwo Żydowskie), w której argumentował, że jedynym rozwiązaniem problemu antysemityzmu jest stworzenie suwerennego państwa dla narodu żydowskiego, najlepiej w historycznej ojczyźnie – Palestynie (Theodor Herzl). Publikacja ta, choć początkowo spotkała się z mieszanymi reakcjami, stała się fundamentem nowoczesnego syjonizmu.

Herzl, zainspirowany m.in. sprawą Dreyfusa we Francji – skandalem sądowym, który ujawnił głęboki antysemityzm w Europie – przekonywał, że asymilacja Żydów w społeczeństwach europejskich jest niemożliwa. W 1897 roku zorganizował pierwszy Kongres Syjonistyczny w Bazylei, który zgromadził około 200 delegatów z różnych krajów. Kongres przyjął Program Bazylejski, który jasno określał cel: „Syjonizm dąży do ustanowienia dla narodu żydowskiego domu narodowego w Palestynie, zabezpieczonego prawem publicznym”.

Herzl podkreślał konieczność współpracy z mocarstwami kolonialnymi, szczególnie Wielką Brytanią, oraz stworzenia organizacji syjonistycznych, takich jak Światowa Organizacja Syjonistyczna, która koordynowała działania na rzecz osadnictwa i lobbingu.

Choć Palestyna, będąca wówczas częścią Imperium Osmańskiego, była głównym celem syjonistów, nie wszyscy popierali ten kierunek. Część Żydów, szczególnie w Europie Zachodniej, opowiadała się za asymilacją lub szukała innych lokalizacji, takich jak Uganda (tzw. Plan Ugandy, zaproponowany przez Brytyjczyków w 1903 roku, ale odrzucony przez syjonistów).

Jednak wizja Herzla zyskała poparcie wśród Żydów z Europy Wschodniej, gdzie pogromy, takie jak te w Imperium Rosyjskim w latach 80. XIX wieku, nasilały prześladowania. W latach 80. i 90. XIX wieku rozpoczęła się pierwsza fala imigracji do Palestyny, zwana Pierwszą Aliją (1882–1903), w ramach której około 25 000 Żydów osiedliło się w Palestynie, zakładając pierwsze osady rolnicze, takie jak Rishon LeZion czy Zichron Ya’akov (Aliyah).

Ważnym wsparciem dla wczesnego osadnictwa byli filantropi, tacy jak baron Edmond de Rothschild, który finansował rozwój rolnictwa i winiarstwa w osadach, przyczyniając się do ich gospodarczego przetrwania (Rothschild family and Zionism). Jednak w tym okresie Palestyna była zamieszkana głównie przez Arabów (około 95% populacji w 1890 roku), a ich początkowa reakcja na żydowskie osadnictwo była mieszana – od współpracy gospodarczej po rosnące obawy o utratę ziemi i wpływów. Już od początku pojawiały się pierwsze napięcia, szczególnie w związku z zakupem ziemi przez organizacje syjonistyczne od dużych arabskich posiadaczy ziemskich, co często prowadziło do wysiedlania lokalnych chłopów.

Działalność Herzla i jego następców, takich jak Chaim Weizmann, położyła ideologiczne i organizacyjne podstawy dla późniejszych wydarzeń, w tym Deklaracji Balfoura. Herzl zmarł w 1904 roku, ale jego wizja zainspirowała kolejne pokolenia syjonistów do realizacji marzenia o państwie żydowskim. Jak zauważa historyk Walter Laqueur w A History of Zionism (1972), syjonizm Herzla był odpowiedzią na kryzys egzystencjalny Żydów w Europie, ale jednocześnie zignorował złożoność sytuacji w Palestynie, co zasiało ziarno przyszłego konfliktu z Arabami.

2. Deklaracja Balfoura (1917)

2 listopada 1917 roku brytyjski minister spraw zagranicznych Arthur James Balfour skierował list do Lionela Waltera Rothschilda, prominentnego członka brytyjskiej społeczności żydowskiej i sympatyka ruchu syjonistycznego. List, znany jako Deklaracja Balfoura, wyrażał poparcie rządu brytyjskiego dla „ustanowienia w Palestynie narodowego domu dla narodu żydowskiego”, z zastrzeżeniem, że nie naruszy to praw obywatelskich i religijnych nie-żydowskich mieszkańców regionu (Balfour Declaration, 1917). Dokument ten, choć krótki, miał fundamentalne znaczenie, ponieważ po raz pierwszy mocarstwo światowe formalnie poparło cele ruchu syjonistycznego, zapoczątkowanego przez Theodora Herzla w 1897 roku.

Deklaracja była wynikiem intensywnych negocjacji między brytyjskim rządem a liderami syjonistycznymi, przede wszystkim Chaimem Weizmannem, który dzięki swoim kontaktom z brytyjskimi elitami skutecznie lobbował za poparciem dla żydowskiego osadnictwa. Motywacje Brytyjczyków były wielowymiarowe. W kontekście I wojny światowej chcieli zdobyć poparcie społeczności żydowskich w Stanach Zjednoczonych i Rosji, aby wzmocnić swoje pozycje w walce z Państwami Centralnymi. Ponadto, kontrola nad Palestyną miała strategiczne znaczenie dla zabezpieczenia brytyjskich interesów na Bliskim Wschodzie, zwłaszcza w pobliżu Kanału Sueskiego. Jednak deklaracja wywołała również kontrowersje, ponieważ większość mieszkańców Palestyny (około 90% w 1917 roku) stanowili Arabowie, wielu postrzegało ją jako naruszenie ich prawa do samostanowienia, szczególnie w świetle wcześniejszych brytyjskich obietnic niepodległości arabskiej z korespondencji Husajna-McMahona (1915–1916).

Historycy, tacy jak Jonathan Schneer w The Balfour Declaration: The Origins of the Arab-Israeli Conflict (2010), podkreślają, że deklaracja była kompromisem, który próbował pogodzić sprzeczne interesy syjonistyczne i arabskie. W praktyce jednak stała się katalizatorem napięć, ponieważ nie precyzowała, czym jest „narodowy dom” ani jak pogodzić go z prawami arabskiej większości. W Palestynie zaczęły narastać obawy przed żydowską imigracją, co w kolejnych latach doprowadziło do pierwszych konfliktów między społecznościami.

3. Mandat Brytyjski (1920–1939)

Po klęsce Imperium Osmańskiego w I wojnie światowej Liga Narodów przyznała Wielkiej Brytanii mandat nad Palestyną, który formalnie wszedł w życie w 1923 roku (Mandate for Palestine). Mandat ten nakładał na Brytyjczyków obowiązek realizacji Deklaracji Balfoura, czyli wspierania żydowskiego osadnictwa i tworzenia instytucji narodowych dla Żydów, przy jednoczesnym zagwarantowaniu praw ludności arabskiej. W rzeczywistości polityka brytyjska była pełna sprzeczności, próbując balansować między rosnącymi żądaniami obu społeczności, co prowadziło do eskalacji napięć.

W latach 1919–1939 do Palestyny przybyły kolejne fale imigracji żydowskiej, zwane Alijami, które radykalnie zmieniły demografię regionu. Według danych Centrum Informacji o Żydowskiej Migracji (CJPME, Fact Sheet 181), w tym okresie osiedliło się ponad 370 000 Żydów. Pierwsza fala, znana jako Trzecia Alija (1919–1923), przyniosła około 40 000 imigrantów, głównie z Rosji i Polski, uciekających przed antysemityzmem i skutkami rewolucji bolszewickiej. Czwarta Alija (1924–1931) sprowadziła ponad 80 000 osób, w dużej mierze z Polski, gdzie nasilały się prześladowania i kryzys gospodarczy. Największa była Piąta Alija (1932–1939), która przyniosła około 250 000 imigrantów, napędzana rosnącym antysemityzmem w Europie, szczególnie po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w 1933 roku. W rezultacie populacja żydowska wzrosła z 11% w 1922 roku (83 790 z 757 182 mieszkańców) do 30% w 1939 roku (445 457 z 1,5 miliona).

Imigracja szła w parze z rozwojem osadnictwa. Organizacje syjonistyczne, takie jak Żydowski Fundusz Narodowy, kupowały ziemię od arabskich właścicieli, często dużych posiadaczy ziemskich, co prowadziło do wysiedlania arabskich chłopów. Rozwój kibuców i moszawów, opartych na kolektywnej pracy, umożliwił tworzenie samowystarczalnych społeczności żydowskich. Jednak te działania wywoływały niepokój wśród Arabów, którzy tracili dostęp do ziemi i obawiali się marginalizacji. Już w 1920 roku doszło do zamieszek w Jerozolimie (1920 Nebi Musa riots), a w 1929 roku do masakry w Hebronie, gdzie zginęło 67 Żydów (1929 Hebron massacre). Kulminacją napięć była rewolta arabska w latach 1936–1939 (1936–1939 Arab revolt in Palestine), która była odpowiedzią na masową imigrację i politykę brytyjską. Rewolta, stłumiona przez Brytyjczyków, kosztowała życie około 5000 Arabów, 400 Żydów i 200 Brytyjczyków.

W odpowiedzi na te wydarzenia Brytyjczycy wydali w 1939 roku Białą Księgę (White Paper of 1939), która ograniczyła imigrację żydowską do 75 000 osób w ciągu pięciu lat i wprowadziła zakaz zakupu ziemi przez Żydów na większości terytorium Palestyny. Dokument ten został odebrany przez syjonistów jako zdrada Deklaracji Balfoura i wywołał ich sprzeciw, w tym akcje zbrojne przeciwko brytyjskiej administracji.

4. II wojna światowa i Holokaust

II wojna światowa (1939–1945) i Holokaust miały przełomowy wpływ na proces tworzenia Izraela. Zagłada około 6 milionów Żydów europejskich uwypukliła pilną potrzebę stworzenia bezpiecznego schronienia dla ocalałych. W obliczu brytyjskich ograniczeń imigracyjnych organizacje syjonistyczne, takie jak Mosad le Alija Bet, organizowały nielegalną imigrację, znaną jako Alija Bet, sprowadzając do Palestyny ponad 110 000 Żydów w latach 1939–1948 (Illegal Immigration to Palestine). Jednym z najbardziej znanych epizodów był rejs statku Exodus w 1947 roku, który przewoził 4500 ocalałych z Holokaustu, ale został zawrócony przez Brytyjczyków, co wywołało międzynarodowe oburzenie.

Holokaust nie tylko wzmocnił determinację syjonistów, ale także zmienił postrzeganie ich dążeń na arenie międzynarodowej. Tragedia Żydów europejskich wzbudziła sympatię w wielu krajach, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, gdzie prezydent Harry Truman naciskał na złagodzenie brytyjskich restrykcji imigracyjnych.

Przeczytaj także:

• Zyski w cieniu śmierci milionów, czyli kto zarobił na II wojnie światowej?
• Tak Iran pomagał Polakom w czasie II wojny śwoatowej

W 1942 roku Konferencja Biltmore w Nowym Jorku przyjęła rezolucję wzywającą do nieograniczonej imigracji żydowskiej i utworzenia państwa żydowskiego, co stanowiło wyraźne odejście od wcześniejszych, bardziej umiarkowanych celów syjonizmu. Program Biltmore stał się podstawą polityki syjonistycznej w ostatnich latach Mandatu Brytyjskiego.

W tym okresie wzrosła również aktywność zbrojna żydowskich grup paramilitarnych, takich jak Irgun i Lehi, które przeprowadzały ataki na brytyjskie cele, w tym słynny zamach na hotel King David w Jerozolimie w 1946 roku, gdzie zginęło 91 osób. Działania te miały na celu zmuszenie Brytyjczyków do wycofania się z Palestyny i przyspieszenie procesu tworzenia państwa.

5. Rezolucja ONZ 181 (1947): Plan podziału Palestyny

W 1947 roku Wielka Brytania, zmęczona trwającym konfliktem i kosztami administracji Palestyny, przekazała sprawę Organizacji Narodów Zjednoczonych. ONZ powołała Specjalny Komitet ds. Palestyny (UNSCOP), który po analizie sytuacji zaproponował podział terytorium na dwa państwa: żydowskie i arabskie, z Jerozolimą i Betlejem pod administracją międzynarodową. 29 listopada 1947 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Rezolucję 181 (United Nations Partition Plan for Palestine) stosunkiem głosów 33 do 13, przy 10 wstrzymujących się.

Plan podziału przewidywał utworzenie państwa żydowskiego na 56% terytorium Mandatu Palestyny, mimo że Żydzi stanowili około 30% populacji i posiadali zaledwie 7% ziemi. Państwo arabskie miało zająć 43% terytorium, a Jerozolima i Betlejem miały stać się strefą międzynarodową. Propozycja ta była wynikiem kompromisu, ale odzwierciedlała międzynarodowe poparcie dla syjonizmu, wzmocnione przez Holokaust. Kluczową rolę w przyjęciu rezolucji odegrały Stany Zjednoczone, ZSRR i kraje Ameryki Łacińskiej, a także australijski dyplomata Herbert Vere Evatt, przewodniczący UNSCOP.

Przywódcy syjonistyczni, z Davidem Ben-Gurionem na czele, zaakceptowali plan, widząc w nim historyczną szansę na utworzenie własnego państwa, nawet na ograniczonym terytorium. Z kolei liderzy arabscy, w tym Wysoki Komitet Arabski, odrzucili rezolucję, argumentując, że narusza ona prawo do samostanowienia arabskiej większości, która stanowiła około 70% populacji. Odrzucenie planu przez Arabów i brak zgody na negocjacje doprowadziły do eskalacji przemocy, która przerodziła się w wojnę domową.

6. „Wojna domowa” w Palestynie (1947–1948)

Przyjęcie Rezolucji 181 ONZ w listopadzie 1947 roku stało się iskrą, która rozpaliła tzw. wojnę domową w Palestynie, a dokładniej konflikt zbrojny pomiędzy społecznością żydowską i arabską na terenie Mandatu Palestyny, jeszcze przed oficjalnym powstaniem państwa Izrael. Wojna ta, trwającą od grudnia 1947 roku do maja 1948 roku, była pierwszym etapem szerszej walki o kontrolę nad terytorium Palestyny.

Walki toczyły się między żydowskimi organizacjami paramilitarnymi, takimi jak Hagana, Irgun i Lehi, a arabskimi milicjami, wspieranymi przez ochotników z sąsiednich krajów, w tym Armię Wyzwoleńczą pod dowództwem Fauziego al-Kawukdżiego. Konflikt charakteryzował się chaosem, wzajemnymi atakami na ludność cywilną i próbami obu stron zdobycia strategicznych pozycji przed wygaśnięciem Mandatu Brytyjskiego.

Hagana, będąca najlepiej zorganizowaną żydowską siłą zbrojną, przyjęła strategię defensywną, ale stopniowo przechodziła do ofensywy, realizując tzw. Plan Dalet (Plan D), który miał na celu zabezpieczenie terytorium przyszłego państwa żydowskiego oraz szlaków komunikacyjnych. Plan ten, wprowadzony w marcu 1948 roku, zakładał przejęcie kontroli nad kluczowymi miastami i drogami, a także neutralizację arabskich wiosek, które mogły stanowić zagrożenie militarne.

Historycy, tacy jak Benny Morris w The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949 (1988), wskazują, że Plan Dalet nie zakładał systematycznego wypędzenia Arabów, ale w praktyce prowadził do masowych wysiedleń, szczególnie w miejscach takich jak Lod i Ramla, gdzie tysiące mieszkańców zostało zmuszonych do opuszczenia domów.

Jednym z najbardziej tragicznych i kontrowersyjnych wydarzeń wojny domowej był krwawy atak na wioskę Deir Yassin 9 kwietnia 1948 roku, przeprowadzony przez Irgun i Lehi. W bestialskim ataku zginęło od 100 do 120 Arabów, w tym kobiety i dzieci, co wywołało panikę wśród palestyńskiej ludności i przyspieszyło exodus.

Według historyków, na których powołuje się m.in. Piotr Zychowicz, autor książki Izrael na wojnie, syjonistyczne ugrupowania terrorystyczne dopuściły się m.in. bestialskich gwałtów i mordów na ludności cywilnej Deir Yassin. Wydarzenie to, szeroko nagłośnione przez arabskie media, stało się symbolem żydowskiej przemocy i przyczyniło się do ucieczki dziesiątek tysięcy Palestyńczyków z innych miejscowości.

Z kolei siły izraelskie wskazywały, że wioska była bazą arabskich bojowników, a ofiary cywilne były niezamierzone. Kontrowersje wokół Deir Yassin pozostają do dziś przedmiotem debat historycznych.

Walki między Palestyńczykami a syjonistami ujawniły przewagę organizacyjną sił żydowskich. Hagana, wspierana przez tajne dostawy broni z Europy Wschodniej, szczególnie z Czechosłowacji, skutecznie zdobywała kluczowe miasta, takie jak Hajfa, Tyberiada i Safed. W Hajfie, w kwietniu 1948 roku, operacja Hagany zmusiła do ucieczki około 70 000 Arabów, choć część z nich odeszła z własnej woli, obawiając się przemocy.

Arabskie siły, mimo większej liczebności, cierpiały na brak koordynacji, słabe dowodzenie i ograniczone zasoby militarne. Brytyjczycy, którzy stopniowo wycofywali się z Palestyny, rzadko interweniowali, co pozwoliło Żydom umocnić kontrolę nad terytorium przeznaczonym dla ich państwa w Planie Podziału, a także nad częścią obszarów arabskich.

Do maja 1948 roku siły syjonistyczne kontrolowały większość terytorium przyznanego im przez ONZ, a także niektóre obszary przeznaczone dla państwa arabskiego. Wojna domowa przygotowała grunt pod proklamację niepodległości, ale jednocześnie zaostrzyła konflikt, który miał przerodzić się w pełnoskalową wojnę z państwami arabskimi. Skala przemocy i exodus palestyńskiej ludności w tym okresie, szacowany na 250 000–300 000 osób, stanowiły początek zjawiska znanego jako Nakba.

7. Proklamacja niepodległości (1948): Narodziny państwa Izrael

14 maja 1948 roku, w przeddzień wygaśnięcia Mandatu Brytyjskiego, David Ben-Gurion, przewodniczący Agencji Żydowskiej, ogłosił Deklarację Niepodległości Izraela w Tel Awiwie (Israeli Declaration of Independence). Akt ten, przyjęty w sali muzeum w Tel Awiwie, powoływał się na historyczne i religijne związki Żydów z ziemią Izraela, a także na Rezolucję 181 ONZ, która zapewniła międzynarodową legitymację dla powstania państwa. Deklaracja podkreślała otwartość Izraela na współpracę z sąsiadami i równość wszystkich obywateli, niezależnie od religii czy pochodzenia.

Proklamacja niepodległości była momentem przełomowym, ale również ryzykownym. Izrael nie miał jeszcze ustalonych granic, a jego siły były zaangażowane w trwającą wojnę domową. Mimo to decyzja Ben-Guriona spotkała się z entuzjazmem wśród Żydów na całym świecie. Stany Zjednoczone uznały Izrael de facto jeszcze tego samego dnia, a Związek Radziecki udzielił poparcia kilka dni później. Uznanie przez dwa supermocarstwa miało kluczowe znaczenie dla konsolidacji młodego państwa na arenie międzynarodowej.

8. Wojna arabsko-izraelska (1948–1949)

Dzień po proklamacji niepodległości, 15 maja 1948 roku, Egipt, Jordania, Syria, Liban i Irak zaatakowały Izrael, rozpoczynając pierwszą wojnę arabsko-izraelską. Państwa arabskie, wspierane przez ochotników z innych krajów, dążyły do zniszczenia nowo powstałego państwa i przywrócenia arabskiej kontroli nad terytorium. Wojna miała dwa główne etapy: od maja do czerwca 1948 roku, kiedy siły arabskie miały przewagę liczebną, oraz od lipca 1948 roku do marca 1949 roku, kiedy Izrael przejął inicjatywę dzięki lepszej organizacji i dostawom broni, głównie z Czechosłowacji.

Pomimo początkowych trudności Izrael odniósł sukces militarny. Kluczowe bitwy, takie jak zdobycie Lod i Ramli w lipcu 1948 roku, umożliwiły kontrolę nad strategicznymi szlakami komunikacyjnymi. Izraelskie siły zdobyły również Galileę, część Negewu i zachodnią Jerozolimę, choć Wschodnia Jerozolima pozostała pod kontrolą Jordanii.

Wojna zakończyła się rozejmami podpisanymi w 1949 roku na wyspie Rodos. Izrael kontrolował 78% terytorium dawnego Mandatu Palestyny, znacznie więcej niż przewidziano w Planie Podziału ONZ. Jordania zajęła Zachodni Brzeg i Wschodnią Jerozolimę, a Egipt Strefę Gazy.

9. Nakba (1947–1949) Masowe wygnanie Palestyńczyków

Wojna ta miała dramatyczne konsekwencje demograficzne. Według różnych szacunków, w latach 1947-1949 od 711 tys. do nawet 750 tys. Palestyńczyków zostało wysiedlonych z okupowanych przez syjonistów terenów, co Palestyńczycy określają mianem Nakby. Jednocześnie Izrael przyjął ponad 700 000 imigrantów żydowskich w latach 1948–1951, w tym ocalałych z Holokaustu i Żydów z krajów arabskich, co podwoiło populację państwa (Mass immigration to Israel).

Wydarzenie to (Nakba), będące jednym z najtragiczniejszych epizodów w historii Bliskiego Wschodu, ukształtowało palestyńską tożsamość narodową i pozostaje centralnym elementem narracji konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Nakba rozpoczęła się w czasie wojny domowej (1947–1948), ale osiągnęła apogeum podczas wojny arabsko-izraelskiej (1948–1949), kiedy izraelskie operacje militarne i chaos wojenny zmusiły setki tysięcy ludzi do opuszczenia swoich domów.

Proces exodusu rozpoczął się w grudniu 1947 roku, po przyjęciu Rezolucji 181 ONZ, gdy eskalacja przemocy między żydowskimi i arabskimi milicjami wywołała panikę wśród ludności cywilnej. W początkowej fazie wojny domowej, według historyka Benny’ego Morrisa w The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949, około 250 000–300 000 Palestyńczyków opuściło swoje domy, głównie z miast takich jak Hajfa, Tyberiada i Safed.

Kluczowym wydarzeniem było zdobycie Hajfy w kwietniu 1948 roku przez Haganę, gdzie około 70 000 Arabów uciekło, częściowo z obawy przed przemocą, a częściowo na wezwanie lokalnych liderów arabskich, choć dowody na takie wezwania są sporne. Masakra w Deir Yassin, przeprowadzona 9 kwietnia 1948 roku przez Irgun i Lehi, gdzie zginęło od 100 do 120 cywilów, wywołała powszechny strach, przyspieszając ucieczkę z innych wiosek .

Podczas wojny arabsko-izraelskiej (1948–1949) exodus osiągnął największą skalę. Izraelskie operacje militarne, takie jak Operacja Dani w lipcu 1948 roku, doprowadziły do wypędzenia około 50 000–70 000 mieszkańców Lod i Ramli. W wielu przypadkach izraelskie siły stosowały taktykę zastraszania, taką jak ostrzał artyleryjski lub głośniki wzywające do opuszczenia domów, aby zminimalizować opór.

Morris wskazuje, że choć nie istniał centralny plan etnicznego oczyszczania, lokalne dowództwa izraelskie często podejmowały decyzje o wysiedleniu Arabów w strategicznych obszarach, aby zabezpieczyć terytorium i zapobiec powrotowi potencjalnych wrogów. Z kolei Ilan Pappé w The Ethnic Cleansing of Palestine (2006) argumentuje, że wysiedlenia były częścią celowej polityki, co pozostaje przedmiotem gorących debat historycznych. Na przykład w Galilei, podczas Operacji Hiram w październiku 1948 roku, tysiące Arabów zostało zmuszonych do ucieczki na północ, do Libanu i Syrii.

Część Palestyńczyków uciekała przed bezpośrednim zagrożeniem życia, inspirowana doniesieniami o masakrach lub walkami w ich regionach. Inni opuszczali domy, wierząc, że wrócą po zwycięstwie arabskich armii. W niektórych przypadkach izraelskie siły stosowały przymus, wysiedlając całe wioski, jak w przypadku Al-Dawayima, gdzie w październiku 1948 roku zginęło od 80 do 200 cywilów.

Po wojnie Izrael uniemożliwił uchodźcom powrót, konfiskując ich ziemie i domy, które często zasiedlali nowi żydowscy imigranci. Według danych ONZ większość uchodźców znalazła się w obozach w Jordanii, Libanie, Syrii i Strefie Gazy.

10. Powstanie Izraela a napięcia na Bliskim Wschodzie

Powstanie Izraela w 1948 roku nie zakończyło historycznego procesu zapoczątkowanego przez syjonistyczne marzenia Theodora Herzla, lecz otworzyło nowy rozdział w burzliwej historii Bliskiego Wschodu, którego echo rozbrzmiewa do dziś. Izrael, powstały jako schronienie dla narodu żydowskiego po wiekach prześladowań i tragedii Holokaustu, szybko stał się kluczowym graczem geopolitycznym, wpływającym na dynamikę regionu i świata.

Triumf państwowości żydowskiej nieodłącznie wiąże się z cierpieniem setek tysięcy arabów, licznymi mordami oraz masowym wypędzeniem ponad 700 000 ludzi z własnych domów, których los, wraz z ich potomkami, pozostaje nierozwiązaną raną współczesnego Bliskiego Wschodu.

Utworzenie Izraela w 1948 roku przekształciło demografię i politykę regionu. Zielona Linia, ustalona w rozejmach z 1949 roku, wyznaczyła granice państwa, które zajęło 78% terytorium dawnego Mandatu Palestyny, pozostawiając Zachodni Brzeg pod kontrolą Jordanii, a Strefę Gazy pod administracją Egiptu .

Konflikt izraelsko-palestyński, zapoczątkowany w 1948 roku, stał się jednym z najbardziej złożonych i nierozwiązanych sporów współczesnego świata. Kolejne wojny – w 1956, 1967, 1973 roku – oraz intifady w latach 80. i 2000. umocniły pozycję Izraela jako militarnej potęgi, ale także pogłębiły podziały. Wojna sześciodniowa w 1967 roku, w której Izrael zajął Zachodni Brzeg, Strefę Gazy, Wzgórza Golan i Synaj, radykalnie zmieniła mapę regionu, prowadząc do okupacji terytoriów palestyńskich, która trwa do dziś .

Izrael, dzięki wsparciu Zachodu, szczególnie Stanów Zjednoczonych, stał się kluczowym graczem w globalnej polityce, z zaawansowaną gospodarką i potęgą militarną.

Historycy, tacy jak Rashid Khalidi w The Hundred Years’ War on Palestine (2020), argumentują, że powstanie Izraela było formą kolonialnego projektu, który zepchnął Palestyńczyków na margines ich własnej ojczyzny. Z kolei izraelska narracja podkreśla konieczność istnienia państwa jako odpowiedzi na historyczne prześladowania i potrzebę bezpieczeństwa w wrogim regionie.

Wpływ Izraela na Bliski Wschód wykracza poza konflikt z Palestyńczykami. Jego relacje z sąsiadami, od pokoju z Egiptem (1979) i Jordanią (1994) po napięcia z Iranem i Syrią, kształtują regionalną równowagę sił. Wojny w Libanie (1982, 2006) i zaangażowanie w konflikty proxy z grupami takimi jak Hezbollah pokazują, że powstanie Izraela wywołało efekt domina, który destabilizuje region od 80 lat.

Na arenie międzynarodowej Izrael pozostaje paradoksem: dla jednych bastionem demokracji, dla innych źródłem niesprawiedliwości, której symbolem są palestyńskie obozy uchodźców, zburzone dzielnice Gazy i masowe mordy na ludności cywilnej.

W tym miejscu warto zatem zadać pytanie, czy utworzenie Izraela było historyczną koniecznością, czy raczej tragicznym błędem mocarstw, które zignorowały prawa rdzennej ludności? Jak to możliwe, że naród, który przetrwał Holokaust, przyczynił się do cierpienia innego narodu, którego tragiczny los świat obserwuje w mediach społecznościowych?

Historia Izraela to nie romantyczna opowieść o zwycięstwie, lecz tragiczna w skutkach decyzja kolonizacji Palestyny, którą do dziś opuścić musiało blisko 5,9 milionów jej mieszkańców, a dzisiątki tysięcy poniosły śmierć we własnych domach.

Więcej podobnych historii znajdziesz na stronie głównej Breaker

Żródła wskazane w treści oraz:

• Balfour Declaration – Britannica
• Mandate for Palestine – Wikipedia
• CJPME, Fact Sheet 181: Jewish Immigration to Palestine
• United Nations Partition Plan for Palestine – Wikipedia, Palquest
• Israeli Declaration of Independence – Wikipedia
• 1948 Arab–Israeli War – Wikipedia, history.state.gov
• Holocaust Encyclopedia
• Nakba – Wikipedia
• Morris, Benny. The Birth of the Palestinian Refugee Problem, 1947–1949. Cambridge University Press, 1988.

Schneer, Jonathan. The Balfour Declaration: The Origins of the Arab-Israeli Conflict. Random House, 2010.